Kako je slavno počela i neslavno završila prva prava fabrika u Srbiji

Industrijsku proizvodnju u Srbiji pokrenuo je političar i industrijalac Avram Petronijević, koji je osnovao staklaru Avramovac u blizini Jagodine 1846. godine.

Radila je, međutim, samo šest godina, što zbog Petronijevićeve iznenadne smrti, što zbog nemogućnosti da preživi konkurenciju uvoznog stakla koje je dolazilo iz Austrije.

Jasmina Trajkov, muzejski savjetnik Zavičajnog muzeja Jagodina piše kako se Petronijević, ugledni političar tog doba i jedan od Ustavobranitelja, još 1839. godine odlučio da podigne fabriku stakla u selima nadomak Jagodine i za to je zatražio pismeno odobrenje Državnog savjeta.

„Odgovor nije sačekao, jer je u proljeće 1840. godine zbog političkih prilika morao da ode iz Srbije. Zato je molbu za otvaranje fabrike ponovo podnio Državnom savietu u prolieće 1843. U njoj je, između ostalog, tražio ‘isključivo pravo na 14 godina da niko drugi ne može da podigne staklaru u zemlji’, besplatnu sječu i korišćenje drveta za vatru i pepela na Crnom Vrhu i eksploataciju kamena potrebnog da se zida furuna i proizvodi staklo“, piše Jasmina Trajkov.

Drugim riječima, Petronijević je od države zahtijevao monopol na proizvodnju stakla za kojim je potražnja u Srbiji sve više rasla, ali i odobrenje da bez naknade koristi resurse poput šume i kamena.

Trajkov piše da je prije osnivanja Avramovca bilo i drugih pokušaja da se pokrene proizvodnja stakla u Srbiji, jer je staklo bilo sve više u upotrebi, pošto se sve više koristilo stakleno pokućstvo, a i stakleni prozori počeli su da zamjenjuju one od hartije.

„Prije osnivanja staklare u Jagodini, domaću proizvodnju pokušali su da pokrenu i Nikola Stanojević 1832. i Pavel Adamović 1838. ali njihove molbe nisu uslišene“.

Petronijević je, nakon što se i knez Aleksandar Karađorđević saglasio sa odlukom Državnog savjeta, dobio koncesiju na proizvodnju stakla i pravo na eksploataciju sirovina na period od 12 godina.

Zbog komplikovane političke situacije i Petronijevićevog odlaska iz Srbije, fabrika je otvorena tek 1846. godine pošto je i u drugom zahtjevu za koncesiju, ovaj političar i budući industrijalac dobio odobrenje državnih organa.

„Na zakupljenom i dijelom zemljištu u svojini, Avram Petronijević je izgradio objekte za potrebe buduće fabrike, ali i stanove za radnike“, piše Jasmina Trajkov.

Počeci industrije u Srbiji Srbija je gotovo cio 19. vek provela u borbi za nezavisnost pa je industrija počela da se razvija tek u posljednjim decenijama. Prije toga ona je bila u tijesnoj vezi sa vojskom i njenim potrebama, poput beogradske topolivnice ili livnice u Kragujevcu iz 1836. godine. Tu 1870. godinu kada je otvoren rudnik lignita u Kostolcu neki su skloni da označe godinom kada je u Srbiji počelo industrijsko doba. Njegov prvi koncesionar bio je Franjo Veštečki, da bi ga dvije godine kasnije preuzeo Đorđe Vajfert, jedan od najvećih i najuspješnijih industrijalaca tog vremena. Više od vijeka prije otvaranja Avramovca, u Pančevu je 1722. godine, u tadašnjoj Austrougarskoj, otvorena prva pivara u ovom dijelu Evrope. Najveći uzlet pivara je doživjela kada su njeni vlasnici postali upravo porodica Vajfert. Prestala je sa radom tek 2008.

Mjesto na kome se fabrika nalazila bilo je pogodno zbog dovoljne količije potrebnog kamena, dosta šume i tekuće vode. Staklo se pravilo po ugledu na njemačko-češki proces, a oprema je nabavljena u Bavarskoj iz koje su dolazili i prvi stručnjaci. Fabrika je imala dvije peći za topljenje stakla i pretežno je proizvodila ravno staklo, a u manjoj mjeri pehare, boce za vino, čaše i činijice.

Srbija u to vrijeme nije imala ni staklare, ni staklo-duvače, niti je neko u njoj znao bilo šta o proizvodnji stakla. Zato je Petronijević prvu radnu snagu morao da dovede iz inostranstva. Bili su to Njemci, tačnije Bavarci, i Česi. Oko 30 njihovih porodica naselilo se tako u okolinu Jagodine. Kasnije, 1851. godine stigli su i radnici iz Gornje Ugarske.

O svečanosti prilikom otvaranja prvog industrijskog pogona u Srbiji pisale su i Srbske novine, novembra 1846. godine, pošto je sve poprimilo oblike državne proslave.

„Prvo staklo u fabrici Avramovac proizvedeno je na dan Svetog Klimenta. Tog dana knez Aleksandar Karađorđević proslavljao je krsno ime u Topoli, uz prisustvo brojnih uglednih zvanica. Kao prvi proizvod staklare, knezu je u Topolu poslato ‘nekoliko čaša’ iz kojih su gosti nazdravljali tokom proslave“, piše u tekstu o prvoj industrijskoj proizvodnji u Srbiji savjetnica Jagodinskog zavičajnog muzeja.

Dvije godine nakon pokretanja proizvodnje, Avramovac je počeo izvoz stakla u Tursku, a tadašnja štampa zabilježila je i da je jedne godine fabrika ostvarila zaradu od 96.000 groša što se smatralo ozbiljnim profitom za te prilike.

Ipak, nedostatak novca za dalje investicije i modernizaciju proizvodnje učinili su staklo iz Jagodine nekonkurentnim, a uvoz iz Austrije bivao je sve veći. Uporedo sa tim, bolest koju su donijeli radnici iz Njemačke dodatno je otežala poslovanje prve fabrike u Srbiji.

Petronijevićeva iznenadna smrt 1852. godine, značila je njen definitivni kraj. Zbog teške finansijske situacije, njegova porodica obratila se za pomoć državi, ali je staklara na kraju završila u državnim rukama pošto je preuzeta kao kompenzacija za Petronijevićeve dugove prema državi.

Tako je prva staklara, ali i prva srpska fabrika preživjela samo šest godina.

Naredna proizvodnja stakla biće pokrenuta tek tri decenije kasnije, jer su se iz straha od Petronijevićevog neuspjeha tadašnji industrijalci snebivali da krenu Avramovim putem.

Početkom 20. vijeka, tačnije 1907. godine otvorena je zvanično Srpska fabrika stakla Paraćin, koja i danas posluje.