Žensko liderstvo – Kako su stereotipi ovladali stvarnošću

Autor je prof. dr Anđelko S. Lojpur, Crnogorska ekonomska nučna akademija (CENA)

„Vođa je najbolji kada ljudi jedva znaju da postoji, kada je njegov posao izvršen, cilj ostvaren, a oni će reći: sami smo to napravili“ – Lao Tzu

Na liderstvo kao sistemski fenomen u uslovima sve intenzivnije globalizacije i brzorastućih promjena, iznova je važno i potrebno skrenuti pažnju cijelog društva. I to ne samo zato što žene čine polovinu zaposlenih, a značajno manje učestvuju u preuzimanju izvršnih funkcija, već i zato što samo postavljanje žene na poziciju na čelu kompanije (ili države) ne rijetko može biti pouzdan signal iz samog tog sistema da nije dobro vođen, da mu treba promjena iznutra.

Svaki menadžer, niti može, niti treba da bude lider. Nerijetko, menadžeri to i sami priznaju kada kažu da im je najteži dan u karijeri bio kada su izjavu “ja sam to uradio” – kao menadžer, morali da zamijene sljedećom: “mi smo to uradili” – kao lider. Ovim se vraćamo na ključnu konstataciju iz našeg prethodnog priloga da živimo u svijetu gdje menadžera-lidera ima, ali ih nema ni izdaleka dovoljno. Pitanje koje smo tim povodom postavili glasilo je “gdje ih naći?“ Otuda, logičnim se čini pitanje: Da li manjak lidera možemo riješiti značajanijim angažovanjem osoba ženskog pola?

Kako stvari sada toje, ovim nas put vodi ka agilnijem “ženskom liderstvu”!  Znake navoda smo ovdje koristili jer veoma uskim, pa sve do pogrešnim, smatramo pristup da se liderstvo dijeli na “muško” i “žensko”. Po nama, liderske sposobnosti pored lične snage koja je nerijetko kod lidera predodređena rođenjem, zavise od čitavog niza značajnijih odrednica tako da ne bi smjela da se uzima samo jedna, s tim da se ista, što je još gore, tiče jedino vrste pola. 

Vrijeme je za žene!

Po nama, ako nakratko ostavimo po strani manju zastupljenost žena u odnosu na muškarce na najvišim rukovodećim pozicijama u kompanijama, teško da je osporiti kvalifikaciju da su žene najmanje bar podjednako sposobne isto koliko i muškarci da rukovode, da budu dio top menadžmenta kompanije, te da preuzimaju i druge izvršne rukovodne funkcije. Logično, nameće se dodatno pitanje: Da li je, podjednako u teoriji i praksi izučavanja liderstva rigidna podjela na “muško” i “žensko” preduzetništvo time dodatno doprinijela da se žene i same ne ohrabruju dovoljno i time ne usuđuju da preuzimaju liderske pozicije.[1]

Za razliku od toga, ohrabrujuće zvuči izjava Klaudije Šejnbaum kao prve izabrane žene na opštim izborima 2024. godine za predsjednicu u dvije stotine godina dugoj istoriji nezavisnog Meksika,  inače dvanaeste po rangu najveće ekonomije svijeta. “Mnogi od nas u djetinjstvu su čuli verziju istorije zbog koje smo povjerovali da su samo muškarci bili vođe. Ali malo po malo, ta vizija je promijenjena,” kazala je Šejnbaum u svom inauguracionom govoru. “Vrijeme je za žene.” Otuda, dobar pristup u smislu traženja odgovora na prethodno otvoren veoma kompleksan zahtjev možemo potražiti u pogledu osnaživanja preduzetničkih inicijativa koje se mogu objediniti u okviru koncepta “ženskog liderstva”.

Liderstvo kroz istoriju

Razvoj liderstva kroz istoriju je fascinantan proces koji prati evoluciju društava, kultura i potreba zajednica, pri čemu je liderstvo je prolazilo kroz više sadržajno različitih faza: U zavisnosti od istorijskog konteksta, društvenih struktura i tehnološkog napretka možeme ih poredati na sljedeći način:

1. Plemena i zajednice (prastorija): Lideri su najčešće bili najjači ili najmudriji članovi zajednice. Uloga lidera bila je fokusirana na preživljavanje – lov, zaštitu i donošenje odluka u kriznim situacijama.
2. Antički svijet: U drevnim civilizacijama, poput Egipta, Mesopotamije, Grčke i Rima, lideri su često bili povezani sa božanskim ili kraljevskim porijeklom. Faraoni, kraljevi i imperatori su imali apsolutnu vlast, ali su u filozofskim krugovima, poput onih u staroj Grčkoj, otvorena pitanja o pravom značenju uloge liderstva.
3. Srednji vijek: Liderstvo je u velikoj mjeri bilo zasnovano na feudalnim strukturama. Kraljevi, plemići i vladari su vladali uz podršku crkve, koja je imala ogroman uticaj. Ujedno, harizma i vojna moć su često igrale ključne uloge.
4. Renesansa i prosvjetiteljstvo: U ovom periodu dolazi do uspona ideja o individualizmu i racionalizmu. Liderstvo postaje sve više povezano sa intelektom, diplomatijom i upravljanjem, a manje sa samom silom.
5. Industrijska revolucija: Sa ekonomskim i tehnološkim promjenama, liderstvo pored političkog prelazi na poslovne lidere, kapitaliste i vizionare. Fokus se pomjera ka inovacijama, organizaciji i produktivnosti.
6. 20. vijek: Moderno liderstvo uključuje vođe u različitim sferama – od politike, preko biznisa do društvenih pokreta. Demokratija, globalizacija i ideja služenja zajednici postaju centralni za mnoge stilove liderstva.
7. 21. vijek i savremeni kontekst: Liderstvo se danas često povezuje sa empatijom, inkluzijom i sposobnošću prilagođavanja i izazivanja promjena. Pri tome, digitalne tehnologije omogućavaju liderima da budu globalno prisutni, dok se očekivanja usmjeravaju ka transparentnosti i etičnosti.

Staklena tavanica nije od juče

„Možda će doći dan kada će na žene u državnoj upravi, biznisu i profesionalnom životu uopšte početi da se gleda kao na ličnosti. Međutim, još smo daleko od tog dana“ – Eleonor Roosvelt, 1940.

Mada je gospođa E. Roosvelt prethodno navedeno kazala još daleke 1940. godine, dan na koji dotična, vjerovatno ne bez razloga i “ničim izazvana” priziva, još nije došao. U prilog navedenom, osvrnućemo se na sveprisutnu “nevidljivu” barijeru koja žene sprečava da se popnu na elitne liderske pozicije. Naime, zbog snažno ukorijenjenog mišljenja, inače primarno zasnovanom na brojnim stereotipima koji „ukazuju“ da su muškarci kvalifikovaniji za liderske uloge nego žene, u praksi rukovođenja je posebno do izražaja došao fenomen  poznat je pod nazivom „staklena tavanica“ (eng. glass ceiling). U osnovi, ova barijera se pored navedenih poteškoća ogleda i u svojevrsnoj diskriminaciji sa kojom se žene suočavaju i zbog čega ne mogu da u punom obimu zauzmu visoke pozicije u kompanijama ili da dosegnu sam vrh u nekoj profesiji. I dok se navedeni fenomen u praksi manifestuje čak i u onim profesijama gdje bi žene, bilo da je u pitanju priroda posla ili neka druga odrednica trebalo da budu u prednosti pred muškarcima, djeluje zbunjujuće da se muškarci i u tim slučajevima do liderskih pozicija penju brže, tzv. “staklenim liftom”.

Koji stereotipi postoje kada je u pitanju žensko liderstvo?

Nažalost, brojni stereotipi i predrasude još prate žene na putu do elitnih liderskih pozicija. Iako su iste najčešće neosnovane, ili nisu prisutne u mjeri u kojoj se potenciraju; navodimo neke od njih, u praksi najrasprostranjenijih:

• Nedostatak autoriteta: Smatra se da su žene „preblage“ ili da im nedostaje čvrstina potrebna za donošenje teških odluka, što je teško dokazivo i može se reći da zavisi od slučaja do slučaja;
• Emocionalnost: Žene se često prikazuju kao previše emocionalne za vodeće uloge, što implicira da emocije mogu uticati na racionalnost, što nije tačno;
• Porodični prioriteti: Postoji pretpostavka da će žene uvijek staviti porodicu ispred karijere, što dodatno dovodi do skepticizma prema njihovoj posvećenosti radu;
• Ograničeno poslovno iskustvo: Zagovornici ovog stava ističu da žene nemaju dovoljno raznolikog iskustva ili vještina da bi upravljale velikim organizacijama, što je po nama podjednako provjerljivo za žene kao i za muškarce;
• Rodne uloge: Tradicionalne rodne uloge često sugerišu da žene nisu prirodne liderke, već „podrška“ muškarcima, što se ne može unificirati kao pravilo..

Iako je nesporno da “staklena tavanica” i dalje postoji, referentni najnoviji podaci sa Forbsove liste najmoćnijih žena u 2024. godini ohrabruju. Naime, pokazalo se da 100 najmoćnijih žena  upravljaju ekonomskom snagom u iznosu od 33 hiljade milijardi dolara i time, politikom ili vlastitim primjerom direktno utiču na više od milijardu ljudi; tabela 1.

Tabela 1. Forbesova lista najmoćnijih žena svijeta za 2024. godinu[2]

Rang (2024/2023)	Ime i prezime	Država	Zanimanje (kategorija)	Starost (godine)
1. (1)	Ursula fon der Lajen	Belgija	Politika. Predsjednica Evropske komisije; Ursula fon der Lajen postala je predsjednica Evropske komisije u julu 2019. godine. Ona je prva žena na toj poziciji, a prije toga je bila njemačka ministarka odbrane u mandatu kancelarke Angele Merkel.	66
2. (2)	Kristin Lagard	Njemačka	Politika. Lagard je 1. novembra 2019. godine postala prva žena u istoriji na čelu Evropske centralne banke. Od 2011. do sredine 2019. bila je na čelu Međunarodnog monetarnog fonda, čiji je zadatak da obezbijedi stabilnost globalnog monetarnog sistema.	68
3. (7)	Đorđa Meloni	Italija	Politika; premijerka Italije. U oktobru 2022. godine, Đorđa Meloni postala je premijerka Italije, prva žena u istoriji te zemlje na toj poziciji.	47
4	Klaudija Šejnbaum	Meksiko	Politika. Klaudia Šejnbaum, rođena u porodici jevrejskog porijekla, ušla je u istoriju kao prva predsjednica Meksika u junu 2024. godine.Godine 2007. bila je u grupi naučnika i političara koji su podijelili Nobelovu nagradu za mir.	62
5. (4)	Meri Bara	SAD	Biznis; Postala je izvršna direktorica Dženeral Motorsa (General Motors) 2014. kao prva žena na čelnoj poziciji jednog od tri najveća autoproizvođača u SAD-u.	62
6. (5)	Abigejl Džonson	SAD	Biznis i finansije; Ebigejl Džonson postala je izvršna direktorica kompanije Fidelity Investments 2014. godine, preuzevši tu poziciju od svog oca. Predsjednica uprave postala je 2016. godine.	62
7. (9)	Džuli Svit	SAD	Biznis; Džili Svit postala je izvršna direktorica kompanije za globalne usluge Accenture u septembru 2019. godine.	54
8. (6)	Melinda Frejč Gejts	SAD	Filantropija; Melinda Frenč Gejts jedna je od najmoćnijih žena u svijetu filantropije. U junu ove godine napustila je poziciju supredsjednice fondacije Bil i Melinda Gejts (Bill and Melinda Gates Foundation) nakon gotovo 24 godine.	60
9.	Mekenzi Skot	SAD	Filantropija; filantropkinja, autorka i bivša supruga osnivača Amazona Džefa Bezosa (Jeff Bezos), s kojim je u braku bila 25 godina. U maju 2019. godine potpisala je takozvanu Giving Pledge, obećavši da će najmanje polovinu svog bogatstva donirati u dobrotvorne svrhe tokom života.	54
10. (10)	Džejn Frejzer	SAD	Finansije; Prva žena na mjestu izvršnog direktora Sitigrup (Citigroup) u istoriji kompanije, a takođe je i prva žena na čelu neke velike banke s Vol Strita (Wall Street).	57

Da ove žene čvrsto i u kontinuitetu drže svoje pozicije pokazuje podatak da je sa liste deset prvorangiranih u 2024 godini ispala samo Kamala Haris, u 2023. godini rangirana kao treća, a nova lica u 2024. godini su Klaudija Šejnbaum rangirana kao četvrta i Mekenzi Skot, rangirana kao deveta.

Nadalje, jedno od pitanja koje u osnovi značajno utiče  na odnos društvene zajednice prema ženskom liderstvu i  njegove krajjnje domete je položaj žena u društvu koji je mjerljiv određenim indikatorima na osnovu čega je moguće provesti rangiranje čitavih država. Tako se može postaviti pitanje: Koje su najgore i najbolje zemlje na svetu u pogledu položaja žena? U kojim državama žene imaju jednaka prava sa muškarcima sl? Odgovor na prethodno navedena pitanja je omogućen provedenim rangiranjem primjenom WPS indeksa, što je ponuđeno grafičkim prikazom br.1.

Grafik 1. Najbolje i najgore rangirane zemlje prema položaju žena[3]

Kao što je na grafiku 1 vidljivo, na prvim mjestima liste najbolje rangiranih država za žene očekivano su se našle skandinavske zemlje, prva je Danska, a slijede je Švajcarska, Švedska, Finska, Island i druge. Međutim,  ako smo navedenim pomislili da su žene, posmatrano generalno, na putu da izbore svoja prava i konačno dobiju jednakost koju zaslužuju, pojedine države su iznova počele da ih vraćaju na ranije pozicije u društvu kao što je npr. slušaj sa Poljskom i pojedinim državama u Americi koje su uvele zabranu abortusa.

S druge strane, kada su u pitanju najgore zemlje na svijetu vezano za položaj žena, Avganistan je posljednji rangiran kao najgore mesto za žene na svijetu prema globalnom indeksu jer su ženama oduzeta gotovo sva prava[4].  Ženska prava su naglo opala u avgustu 2021. godine, kada su se iz Kabula povukle trupe NATO-a i SAD-a. Sirija i Jemen su u višegodišnjem sukobu i nalaze se na pretposljednjim mestima ove liste kao najgore zemlje na svijetu za žene. SAD su tek na 21. poziciji upravo zbog izostanka porodiljskog odustva u ovoj državi. Ovim bi se moglo zaključiti da navedeni izvještaj daje dosta  sumornu sliku koja pokazuje da se na planeti pravi sve veći jaz i pogoršava nejednakost. Naime, dok u zemljama na vrhu uslovi postaju sve bolji, u državama na dnu liste, stanje se sve više pogoršava, s tim da je ovaj trend dodatno pogoršan tokom protekle pandemije. Za razliku od prethodno navednog stanja postoji jedan broj zemalja , mada svega dvanaest, gdje postoji puna jednakost u pogledu prava između muškaraca i žena,  s tim da uvidom u navedenu listu prikazanu na grafiku vidimo da dominiraju evropske, najrazvijeneije zemlje[5]; grafik 2

Grafik 2. Države u kojima je zastupljena jednakost prava

Prethodnim, kao i brojnim drugim istraživanjima novijeg datuma, kako je to prethodno izloženo na graficima korišćenjem WPS indeksa nastoji se promovisati stabilniji, mirniji i pravedniji svijet fokusirajući se na važnu ulogu žena u sprečavanje sukoba i izgradnji mira, rastuće ekonomije i rješavanje globalnih prijetnji kao što su klimatske promjene i nasilni ekstremizam.

Na kraju, “tema” liderstva, “ženskog” vjerovatno još više, u vremenu polikriza, nastaviće i dalje da podstiče brojne rasprave, otvara nove dileme, podjednako na teorijskoj i praktičnoj ravni. Po nama, važno je ostaviti po strani brojne stereotipe jer se sposobnost liderstva nije povezana s polom, već s individualnim sposobnostima, karakteristikama i osobinama pojedine osobe, njene spremnosti da uči i osposobi se da stvara nove lidere. Lider može biti svaka osoba, bez obzira na to da li je žena ili muškarac, sve dok posjeduje kvalitete poput vizije, odlučnosti, empatije, sposobnosti upravljanja timom, te sposobnosti donošenja odluka. Konačno, postoje mnogi primjeri uspješnih lidera oba pola kroz istoriju, od političkih i poslovnih vođa do vođa u humanitarnim ili društvenim pokretima. Ključ uspješnog liderstva leži u kombinaciji znanja, iskustva i komunikacije, kao i u spremnosti da se prilagođava i, kroz učenje mijenja, prvo sebe, a  potom i druge.

U smislu svega, u ovom prilogu saopštenog, naš naredni prilog će se baviti središnjim problemom u pogledu prevazilaženja stereotipa u funkciji osnaživanja ženskog liderstva, a to su barijere tipa “staklene tavanice” i “staklene litice”.

---

[1] Trenutno, brojke nisu sjajne, ali se nadam da će se stvari promijeniti u ovom zlatnom dobu povećane želje za jednakostima. Prema Harvard Business Review-u, samo 3% CEO-a iz Fortune 500 su žene, a malo više od 5% izvršnih direktora u istom slučaju su žene. 

[2] Maggie McGrath, How The Women On The Forbes Power List Defined 2024.; Forbes

[3] GIWS ; Georgetown Institute for Woman; Piece and SecuritY; Women Peace and Security Index 2023/24; WPS indeks obuhvata 13 pokazatelja statusa žena klasificiranih pod tri dimenzije; Inklizija (finansijska, zapošljavanje, i parlamentarna zastupljenost), pravda (formalna i neformalna diskriminacija); i sigurnost (na nivou pojedinca, zajednice i društva). Pri tome, se kombinuju performanse u svim pokazateljima i dimenzijama kako bi generirao rezultat zemlje, između 0 i 1 (0 – najgori; 1 – najbolji skor), i uspostaviti svoj rang. 

[4] https://demetra.rs › porodica; A,Fleck:Afghanistan: The Worst Country To Be a Woman; sept., 2024.

[5] Izvor: Woman, Business and the Law; WB.2022.Zakonom zaštićena prava na slobodu kretanja, pravo na rad, brak, jednakost u zaradama, podizanje djece, upravljanjne imovinom, penzione šeme i dr