Kako je nastala i propala najmoćnija korporacija svih vremena

Istočnoindijska kompanija bila je najmoćnija korporacija svih vremena. Imala je vojsku veću od Velike Britanije, a njen uticaj je oblikovao granice kontinenata. Na koji način je ta kompanija postala jača od većine najmoćnijih država?

Porijeklo Istočnoindijske kompanije vuče korjene od čuvenih istraživačkih misija koje je vodio Frensis Drejk (Francis Drake), koji je kasnije dobio i titulu Ser (Sir). To je bio čovjek koji je moru dao sve, ali mu je more nesebično i uzvratilo. Karijeru je počeo kao običan pomorac, da bi 1588. godine učestvovao u borbama protiv Španske Armade kao viceadmiral.

Njegovo putovanje 1577. otvorilo je svijet ka Istočnoj Indiji, a kada se vratio u Englesku 26. septembra 1580. uplovivši sa brodom The Golden Hinde u Plimut, zajedno sa 59 preostalih članova posade na brodu, donio je bogate terete pune začina (investitori su vjerovali da bi to mogao da bude unosan posao) i oteto špansko blago.

Kraljica, za koju se pretpostavljalo da je dala novac Drejku za putovanja, dobila je za polovinu tereta više novca nego što je Britanska kruna prihodovala za cijelu godinu. Drejk je slavljen kao prvi Englez koji je oplovio Zemlju (i prvi čovjek koji je to učinio nakon 58 godina), a bio je rijedak pomorac koji se vratio sa makar jednim netaknutim brodom, nakon Elkanovog pohoda 1920. godine. Kraljica Elizabeta je zahtijevala da izvještaji o Drejkovim putovanjima ostanu tajna, što su Drejk i drugi učesnici putovanja prihvatili, a sve kako bi svoje aktivnosti sakrili od očiju rivalske Španije.

Drejkova ostavština je inauguracija ere sukoba sa Špancima (1585. godine počeo je Anglo-španski rat), omaž kraljici Elizabeti, po kojoj je nazvao jedno ostrvo, a i Magelanov moreuz ostaće zabilježen kao mjesto gdje su Evropljani prvi put ubili neki starosjedilački narod, u južnoj Patagoniji.

Ubrzo nakon toga, kraljica je poveljom odobrila pravo grupi bogatih trgovaca za istraživanja datog regiona. Nova korporacija se zvala „Guverner i kompanija londonskih trgovaca koji trguju u Istočnoj Indiji“ ili još češće „Istočnoindijska kompanija“. Povelja im je u osnovi dodjeljivala monopol, a bilo ko drugi koji je trgovao u toj oblasti bez dozvole bio bi osuđen na zatvor. Povelja je takođe uključivala još jednu novinu, dala je Istočnoindijskoj kompaniji pravo da koristi oružje za zaštitu svojih interesa.

Ubrzo nakon osnivanja kompanije, privatnik ser Džejms Lankaster (James Lancaster) komandovao je prvim putovanjem kompanije na brodu pod nazivom Crveni zmaj. Osnovao je dvije trgovačke stanice, jednu u Indoneziji, a drugu na Ostrvima začina, prozvanim tako u 16. vijeku zbog pronalazaka muškatnog oraščića, buzdova i karanfilića koji su se isključivo tamo nalazili. Danas su ova ostrva arhipelag Maluku u istočnom dijelu Indonezije (Maluku ostrva su bila jedinstvena provincija od nezavisnosti Indonezije do 1999. godine, kada su podijeljena na dvije provincije).

Kompanija se u početku mučila zbog konkurencije, pošto je već bila uspostavljena Holandska istočnoindijska kompanija, a u toj oblasti su trgovali i brojni portugalski trgovci. Konkurencija u Istočnoj Indiji nije bila samo ekonomska već i vojna, a IIK je imala ovlašćenja da koristi vojnu silu kada je to bilo neophodno, a bilo je.

Bitke

Engleski trgovci su se često sukobljavali sa holandskim i portugalskim kolegama, a jedna od najvećih prekretnica za kompaniju bila je bitka kod Svalija (današnja Indija, u blizini grada Gudžarata) 1612. godine, gdje je brojčano nadmoćna flota IIK pobijedila četiri portugalske galije i 26 baraka.

Nakon bitke, aspiracije kompanije porasle su izvan Istočne Indije, pa je korporacija sada mjerkala indijski potkontinent kao potencijalno trgovinsko središte, što je označilo početak uspona prisustva Engleske kroz Istočnoindijsku kompaniju u samoj Indiji, gdje je postepeno povećala svoj uticaj uz podršku Britanske imperije, uključivši se u vladu Mogulskog carstva, centra bogatstva u Indiji čiji su gradovi opisivani kao „megagradovi svog vremena“.

Moćno pokroviteljstvo Mogula omogućilo je IIK da proširi svoje fabrike širom potkontinenta, pa su se jednostavne trgovačke stanice razvile u masivne industrijske komplekse sa stotinama radnika. Njima je bila neophodna zaštita, pa su privatna vojska i mornarica kompanije pritekle u pomoć kako bi podržale ove napore. Tri „predsedništva“, provincije – Bengal, Bombaj i Madras su sve imale sopstvene korporacijske vojske.

Iako je veliki dio vojske regrutovan lokalno, vojska Istočnoindijske kompanije dobijala je superiornu obuku i pristup evropskom oružju, što ih je stavljalo u prednost u odnosu na njihove regionalne protivnike, pa su tako brojčano manji često pobjeđivali daleko brojnije vojske.

Kod Plasija 1757. godine, na primjer, IIK predvođena potpukovnikom Robertom Klajvom (Robert Clive) je sa samo 3.000 ljudi pobijedila bengalsku navabijsku vojsku od 50.000 vojnika, kojom je komandovao muslimanski vladar, bengalski Navab. Bitka kod Plasija vođena je u voćnjacima manga na obali rijeke Hugli.

Kod Buksara, snažno utvrđenog grada na obali rijeke Gang 1764. godine, oko 17.000 trupa kompanije porazilo je 40.000 neprijateljskih vojnika, udruženih indijskih maharadža, koji su nakon poraza bili primorani da potpišu ugovor, dajući Istočnoindijskoj kompaniji prava Divani, što im je omogućilo da prikupljaju prihode sa teritorija Bengala, Bihara i Orise u ime mogulskog cara.

Opijumski ratovi

Uspjeh IIK nije bio ograničen samo na Indiju, već su imali uticaj na širi azijski kontinent, Afriku i Australiju. Ona je bila međunarodna korporacija koja je vodila svijet ka globalizaciji, svim sredstvima. U Kini su išli toliko daleko, da su primjera radi počeli kao kompanija da prodaju opijum kineskim trgovcima 1770-ih u zamjenu za robu poput porcelana i čaja, što je izazvalo pandemiju zavisnosti od opijata širom Kine 1820.

Vladajuća dinastija Ćing zabranila je trgovinu opijumom 1796. i 1800, ali su britanski trgovci ipak nastavili ilegalno da ga isporučuju. Ćing je kasnije preduzeo mjere kako bi spriječio Istočnoindijsku kompaniju da prodaje opijum, uništivši na desetine hiljada sanduka opijuma koji su već bili u zemlji. Ova serija događaja dovela je do Prvog opijumskog rata 1839. godine, koji je uključivao niz britanskih pomorskih napada duž kineske obale tokom nekoliko mjeseci.

Godine 1613. prvi britanski brod je došao do Japana, „Karanfilić “ na čelu sa kapetanom Sarisom koji je blisko sarađivao sa IIK. U nemogućnosti da nabavi japansku sirovu svilu za izvoz u Kinu, i sa ograničenim trgovinskim prostorom (Hirado i Nagasaki od 1616. nadalje), kompanija je zatvorila svoju fabriku 1623. godine u toj zemlji.

Pad

Sa velikom potražnjom za resursima koju je podstakla industrijska revolucija u 18. i 19. vijeku, IIK je postala nesporni monopolista, a njen pad je došao kao rezultat endemske korupcije, koja je navela britanski parlament (koji je uglavnom kontrolisala godinama unazad) da donese niz propisa koji su ograničavali slobodu kompanije. Indijski zakon iz 1784. godine, Zakon o povelji iz 1813. i Zakon o povelji iz 1833. postepeno su dali parlamentu kontrolu nad korporacijom. Drugim riječima, država je na jedvite jade pobijedila jednu kompaniju koja je u njoj postojala.

Konačno, pobuna Sepaja 1857. u Indiji ostavila je IIK da se sama bori za prevlast, a Britanija je shvatila da tako važna kolonija ne može da bude ostavljena u rukama privatne kompanije. U članku London Njuza (Londoin News) tada je pisalo: „Naša kuća u Indiji gori. Nismo osigurani”, pa je Kruna preuzela punu kontrolu nad teritorijama IIK, nacionalizujući korporaciju, odnosno najagresivniju i najokrutniju privatnu kompanija ikada stvorenu, koju je kraljevstvo jedva eutanaziralo.

Nasljeđe kompanije prepoznato je u članku Tajmsa od 8. aprila 1873: „Ona je izvršila djelo kakvo u čitavoj istoriji ljudske rase nijedna druga trgovačka kompanija nikada nije pokušala, i kakvo, sigurno, nijedna neće pokušati u godinama koje će doći“.

Sa ovim teško da bismo mogli da se složimo danas. Ima tu sijaset kandidata, koji iz sjenke vladaju svijetom.

Na kraju krajeva, Istočnoindijska kompanija je bila preteča novog svijeta koji gledamo danas, u kojem su mnoge kompanije daleko moćnije od velikog broja država. Način na koji uticaj korporacija raste u modernom svijetu, čovjek može da se upita gdje je granica, i da li je ona gotovo uvijek na štetu običnog čovjeka.

Pavle Jakšić, Forbes Srbija