Solarni paneli iz Kine bezbjednosni izazov i za Crnu Goru, upozorava Neli Rašović – ANB preduzima mjere

Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB) u kontinuitetu preduzima odgovarajuće mjere u cilju sprečavanja svih spoljnih uticaja na kritičnu i energetsku infrastrukturu, koji mogu predstavljati bezbjednosni rizik sa aspekta ugrožavanja nacionalne bezbjednosti.

To su za Forbes Crna Gora rekli iz ANB-a odgovarajući na pitanja da li solarni paneli, uvezeni iz Kine, predstavljaju bezbjednosni rizik za Crnu Goru, s obzirom na učestala upozorenja da sadrže nepoznate komunikacione uređaje, kao i da li su do sada pronađeni nepoznati komunikacioni uređaji u solarnim panelima, koje je Crna Gora uvezla iz Kine.

Nakon što su američki stručnjaci za energetiku u inverterima (pretvaračima) za solarne elektrane kineske proizvodnje pronašli nepoznate komunikacione uređaje, na sajber rizike su početkom juna upozorila i evropska strukovna udruženja. Kako je objavio Rojters (Reuters), među stručnjacima raste zabrinutost da bi neko mogao da utiče na ugrađeni softver ovih uređaja i da promijeni ponašanje solarnih elektrana širom Evrope. Broj ovih elektrana u posljednjih nekoliko godina znatno je porastao, pa bi, na primjer, masovno isključivanje moglo da destabilizuje elektroenergetsku mrežu. Zvanične informacije o dešavanjima u SAD su oskudne, pa se za sada ne zna ni ko je dobavljač spornih invertera.

Podaci Monstata, dostavljeni Forbsu Crna Gora, pokazuju da najviše solarnih panela Crna Gora uvozi iz Kine. Paneli su svrstani u grupu 8541: Poluvodički elementi (npr. diode, tranzistori, poluvodički elementi); fotoosjetljivi poluvodički elementi, uključujući fotonaponske ćelije, sastavljeni ili nesastavljene u module ili ploče ili ne; svjetleće diode (LED).

Uvoz poluvodičkih elemenata iz Kine u 2024. godini bio je vrijedan 7.089.118 (50 odsto više nego 2023), a od januara do aprila ove 3.363.111 eura.

Rašović: Radi se o opremi koja se može koristiti za špijunažu, sabotažu ili destabilizaciju energetskih sistema

Potpredsjednica organizacije Women4Cyber Montenegro Neli Rašović za Forbes Crna Gora kaže da moderni energetski sistemi, uključujući solarne elektrane, sve više zavise od digitalno upravljanih tehnologija koje su povezane na internet, što ih čini ranjivim na sajber prijetnje.

„Inverteri, odnosno pretvarači koji konvertuju solarnu energiju u električnu, ne samo da su tehničko jezgro solarnih postrojenja, već sve češće uključuju softver, daljinsko upravljanje i mrežnu komunikaciju. To znači da njihova bezbjednost više nije samo tehničko pitanje, već i strateško i geopolitičko“, kazala je Rašović.

Upravo zato su, kako je pojasnila, izvještaji američkih i evropskih stručnjaka o prisustvu nepoznatih komunikacionih uređaja i potencijalno ranjivih komponenti u inverterima kineske proizvodnje izazvali ozbiljnu pažnju.

„Riječ je o opremi koja se može koristiti ne samo za proizvodnju energije, već, ako je kompromitovana, i za špijunažu, sabotažu ili destabilizaciju energetskih sistema u kriznim situacijama. S obzirom na to da podaci Monstat pokazuju da Crna Gora najveći dio solarne opreme, uključujući panele i invertere, uvozi upravo iz Kine, jasno je da i naša država mora ovaj izazov shvatiti ozbiljno“, rekla je Rašović.

Kako je navela, prema podacima Međunarodne agencije za energiju (IEA), Kina trenutno dominira globalnim lancima snabdijevanja solarnim fotonaponskim (PV) tehnologijama, kontrolišući preko 80% proizvodnje ključnih komponenti za ove sisteme.

„Ova činjenica dodatno naglašava potrebu za pažljivim pristupom pri nabavci i integraciji solarne opreme u nacionalnu elektroenergetsku mrežu. Iako trenutno nema javno potvrđenih slučajeva zloupotrebe te opreme u Crnoj Gori, iskustva saveznika i međunarodne zajednice pokazuju da zanemarivanje digitalnih bezbjednosnih aspekata energetske opreme predstavlja značajan rizik“, kazala je Rašović.

ANB posvećena utvrđivanju bezbjednosno rizičnih spoljnih uticaja, pa i onih iz Kine

Iz ANB-a navode da pitanje rasta učešća zelene energije u proizvodnji električne energije, odnosno „zelena tranzicija“, čemu teže brojne države na međunarodnom nivou je aktuelna tema kojoj se u posljednje vrijeme poklanja posebna pažnja u medijima.

S tim u vezi, kako dodaju, često postavljanja pitanja stručne i šire javnosti odnose se i na potencijalne rizike vezano za upotrebu kineskih tehnologija.

Podsjećaju da posebna upozorenja odnose se na potencijalne sajber rizike i moguću upotrebu komponenti u solarnim energetskim sistemima koji bi mogli biti komunikacioni uređaju povezani sa Kinom ili sa drugim državama, pri čemu se ističu primjeri pronađenih sumnjivih uređaja u jednom broju evropskih država.

„Treba uzeti u obzir da je Kina globalni lider u proizvodnji i implementaciji solarnih elektrana i propratnih komponenti na svjetskom nivou, koja je uz to veoma konkurentna po pitanju odnosa cijena i kvaliteta tehnologija, iz kojeg razloga se mnoge energetske kompanije opredjeljuju za njenu upotrebu“, kazali su iz ANB-a.

Kako su objasnili, radi se o malo poznatim tehnologijama koje u većini slučajeva nijesu do sada korišćene u energetskoj industriji, zbog čega, pored ostalog, predstavljaju predmet izučavanja i istrage kompetentnih stručnjaka i u segmentu utvrđivanja eventualnih bezbjednosnih smetnji i rizika oko njene upotrebe.

„Kao što je poznato Crna Gora snažno stremi energetskoj tranziciji, usljed čega je i ANB, prateći takav trend, posvećena utvrđivanju svih bezbjednosno rizičnih spoljnih uticaja na kritičnu i energetsku infrastrukturu, pri čemu uticaji koji dolaze iz Kine ne predstavljaju izuzetak“, poručili su.

Gdje se krije rizik

Neli Rašović kaže da se rizik krije prije svega, u činjenici da pojedini inverteri mogu sadržavati neprovjerene komunikacione komponente, koje omogućavaju daljinski pristup sistemu, potencijalno otvarajući prostor za špijunažu ili sabotažu.

„Dodatni izazov predstavlja činjenica da je riječ o softveru zatvorenog koda, bez nadzora, što znači da država ili operateri nemaju uvid u to kako ti uređaji funkcionišu niti sa kim komuniciraju u realnom vremenu. U najgorem scenariju, takva oprema može sadržavati tzv. kill-switch funkcije, mogućnost da se sistemi masovno deaktiviraju spolja u kriznim momentima, što bi ozbiljno destabilizovalo elektroenergetski sistem“, navela je.

Sve to, kako je dodala, dodatno komplikuje nedostatak domaćih tehničkih kapaciteta za testiranje, verifikaciju i sertifikaciju te opreme, zbog čega Crna Gora postaje zavisna od tuđih standarda i preporuka, bez mogućnosti suverene provjere.

Da li je Crna Gora spremna

Rašović kaže da je Crna Gora u prethodnim godinama značajno unaprijedila svoje kapacitete u oblasti sajber bezbjednosti, a taj proces se kontinuirano razvija.

„Ipak, s obzirom na složenost izazova vezanih za digitalnu bezbjednost energetske infrastrukture, još postoji prostor za dodatno jačanje pripremljenosti. Trenutno ne postoji zakonski okvir koji bi solarne sisteme formalno klasifikovao kao dio kritične infrastrukture, niti su investitori obavezani da koriste opremu koja ispunjava međunarodno priznate bezbjednosne standarde, kao što su oni definisani u EU RED direktivi ili preporuke Agencije Evropske unije za sajber bezbjednost (ENISA). Takođe, nije definisana obaveza sprovođenja procjene sajber rizika prije priključenja solarne opreme na elektrodistributivnu mrežu, što može predstavljati određene ranjivosti u sistemu“, navela je Rašović.

Kada je riječ o tehničkoj evaluaciji opreme, Crna Gora još razvija svoje kapacitete za testiranje i sertifikaciju bezbjednosnih karakteristika uvezene tehnologije, a saradnja sa relevantnim evropskim institucijama u ovoj oblasti predstavlja prostor za dodatno jačanje otpornosti sistema, rekla je Rašović.

Što se tiče operativnog odgovora na eventualne sajber incidente koji uključuju solarne sisteme, ističe da postoji potreba za jasnim protokolima i dobro usklađenom koordinacijom između svih relevantnih subjekata i nadležnih državnih institucija zaduženih za bezbjednost i krizno upravljanje.

„Sve u svemu, energetska digitalizacija i implementacija obnovljivih izvora energije brzo napreduju, pa je važno da normativni, tehnički i institucionalni okviri prate ovaj tempo razvoja kako bismo osigurali otpornost i bezbjednost energetskog sistema“, poručila je.

Šta treba uraditi

Neli Rašović poručuje da Crna Gora ima priliku da, kroz pametno upravljanje tehnološkim tranzicijama, razvije modele koji će istovremeno štititi građane, podsticati inovacije i učvrstiti njenu reputaciju pouzdanog partnera na međunarodnoj sceni.

„Da bi se rizici sveli na najmanju moguću mjeru, neophodno je uspostaviti sistem obavezne bezbjednosne provjere i sertifikacije sve opreme koja se priključuje na elektrodistributivnu mrežu. Paralelno s tim, potrebno je razviti nacionalne sajber bezbjednosne standarde za energetsku infrastrukturu, usklađene s važećim evropskim direktivama, uključujući NIS2 (Network and Information Security 2), RED (Radio Equipment Directive) i CER (Critical Entities Resilience Directive), kako bi se stvorila pravna osnova za djelovanje“, rekla je Rašović.

Prema njenim riječima, poseban izazov je integracija sektora energetike u širi sajber bezbjednosni okvir države, gdje bi se jasno definisale institucionalne nadležnosti, protokoli odgovornosti, inspekcijski mehanizmi i odgovor na incidente.

U tom smislu, kako kaže, važno je uspostaviti stabilnu međusektorsku saradnju između Ministarstva energetike i rudarstva, Regulatorne agencije za energetiku i regulisane komunalne djelatnosti, operatora sistema, Agencije za sajber bezbjednost, kao i domaće stručne zajednice, uz koordinaciju sa nadležnim bezbjednosnim strukturama, uključujući Ministarstvo unutrašnjih poslova i Agenciju za nacionalnu bezbjednost, u dijelu koji se odnosi na zaštitu kritične infrastrukture. Takva saradnja može biti formalizovana kroz radnu grupu posvećenu sajber otpornosti energetske infrastrukture.

„Energetska tranzicija Crne Gore mora biti praćena snažnim bezbjednosnim okvirom. Bez sajber otpornosti, solarna infrastruktura ostaje ranjiva i podložna manipulacijama. Ključ je u jasnim propisima, domaćoj tehničkoj ekspertizi i efikasnoj međuinstitucionalnoj koordinaciji. Samo tako možemo obezbijediti da naš energetski sistem bude ne samo održiv, već i bezbjedan“, zaključila je Rašović.