Penzioni sistem Crne Gore, zašto su izostale obećane reforme (I) – „O starosti i Bogu si teška“
Autor je prof. dr Anđelko S. Lojpur, Crnogorska ekonomska nučna akademija (CENA)
Izreka u naslovu nosi duboku društvenu i psihološku poruku, koja se može tumačiti iz više uglova, počevši od toga da starost donosi slabost, bolest i zavisnost od drugih, pa do toga da i sam život u starosti postaje „težak“, kako za onoga ko stari, tako i za one oko njega. U doslovnom prevodu, skoro da je teško osporiti naglašeno poučnu izražajnost koju ista sobom nosi: „Kad ostarimo, postajemo teret i sebi i drugima — toliko da je i Bogu teško sa nama.“
Po svemu sudeći, da se zaključiiti da navedena izreka potiče iz vremena kad penzioni sistemi još nisu ni nisu postojali. U novijem dobu, ista se može povezati sa nedovoljnom društvenom brigom o starima, što se u krajnjem može protumačiti i kao skretanje pažnje različitim državnim institucijama koja zapostavljaju stare, prepuštajući ih sistemu koji za njih često ne pokazuje dovoljno topline i poštovanja, blagostanju uopšte.
Od kada datiraju prve državne penzije?
U modernom kontekstu tog pojma, prve državne penzije kao organizovani sistem redovnih isplata starijim osobama koje više ne mogu raditi uveo je Oto Fon Bizmark u Njemačkoj 1889. godine[1]. Pojava da država brine o grupama svog stanovništva koje su u težoj socijalnoj situaciji nego neke druge, a među kojima su uglavnom najstariji slojevi građanstva, nije bila nepoznata istoriji još prije vremena spomenutog pruskog kancelara. Tako su još u antička i srednjovekovna vremena, postojale različite privilegije ili darovi za vojnike i državne službenike koji su služili državu dugo vremena.
Na primjer, rimski vojnici su dobijali zemlju ili novac po završetku službe. S toga se 19. vijek uzima kao početak modernih penzija kada je Bizmark, kancelar njemačkog carstva, 1989.godine uveo Zakon o starosnoj i invalidskoj penziji kao dio svog socijalnog programa. Navedeni sistem je obuhvatao radnike starije od 70 godina (kasnije 65), a finansiran je kombinacijom doprinosa radnika, poslodavaca i države. Brzo nakon toga, njemački model su preuzele i druge zemlje, i to: Danska (1891); Velika Britanija (1908); Sjedinjene Države (1935) — uvođenjem Social Security Act i druge.
Navedeni Bizmarkovi propisi u socijalnoj sferi koje je on uveo još u XIX vijeku, a među kojima je bilo i uvođenje prvog penziiskog sistema, prepoznaju se kao početak značajnije, organizovane brige države brige o standardu građana. Ideja je tada bila da svi pripadnici grupacije radnog stanovništva koji dožive da postanu stariji od 70 godina primaju određeni iznos penzije koji bi država prikupljala, prije svega, od radno aklivnog stanovništva.
Jednom riječju, penzije su se po toj zamisli, već od tada, počele isplaćivati po principu tzv. međugeneracijske solidamosti, s tim da na takvim osnovama još i danas funkcioniše penzioni sistem u velikom broju zemalja. Kako tada, tako i danas, sredstva prikupljena na principu međugeneracijske solidarnosti u većini zemalja i dalje čine značajan ili najveći izvor iz koga se penzije isplaćuju. Pri tome se, između ostalog, zbog manjkavosti navedenog principa do čega dolazi zbog porasta cijena, troškova života, te promjene u visini zarada zaposlenih i drugo, u kontnuiteitu sprovode reforme kako bi se uvođenjem raznih korektiva u funkciji dostatnosti prikupljenih finansijskih sredstava, zaštitilo dostojanstvo te veoma brojne grupacije građana.
Upitna održivost principa međugeneracijske solidarnosti
Princip međugeneracijske solidarnosti (engl. Pay-as-You-Go) u isplati penzija polazi od toga da radno aktivna generacija uplaćuje doprinose iz kojih se isplaćuju penzije trenutnim penzionerima, a kada ta radno aktivna generacija ode u penziju, očekuje da će buduća generacija zaposlenih finansirati njihove penzije. Ovaj koncept, zbog nemogućnosti da se isključivo po osnovu obaveznog državnog penzionog osiguranja prikupi zadovoljavajući (potreban) iznos sredstava za redovnu isplatu penzija (tzv. prvi penzioni stub), u većini zemalja se dopunjava sa tzv. drugim stubom (obavezno dopunsko penziono osiguranje) i trećim stubom koji čini dobrovoljno dopunsko penziono osiguranje. Kada je u pitanju ovaj koncept u čijoj osnovi se nalazi državni tzv. prvi stub, inače za sada dominantno prisutan jedino u Crnoj Gori, isti u uslovima kada je nacionalna ekonomija stabilna, nudi određene prednosti. Navodimo neke od njih:
- Solidarnost među generacijama: Oslanja se na društvenu koheziju i međusobnu pomoć između generacija;
- Socijalna sigurnost: Osigurava da stariji građani imaju redovna primanja, čak i ako nisu uštedjeli dovoljno tokom radnog vijeka;
- Jednostavnost sistema: Administrativno je jednostavniji u odnosu na individualne penzijske štednje;
- Otpornost penzionog sistema na inflaciju: Država može povremeno prilagođavati penzije i socijalni sistem kako bi se ublažili negativni efekti inflacije.
S druge strane, problem se javlja u uslovima kada nacionalna ekonomija ne funkcioniše na zadovoljavajući način, što po pravilu istovremeno biva praćeno rastom cijena, padom realnih zarada, nezaposlenošću, a sve skupa uzeto rezultira padom životnog standarda, manje ili više, svih građana. Pri tome, ono što ukupnu, ne samo ekonomsku, već i društvenu situaciju čini još složenijom je, da navedeni teret nikada ne bude ravnomjerno raspoređen između pojedinih grupa građana s obzirom na njihovu imovinsku poziciju, princip međugeneracijske solidarnosti počinje da “puca” po šavovima, a penzioni sistem funkcioniše na granici održivosti.
Otuda se, suočen sa brojnim izazovima i pratećim negativnim socijalnim i ekonomskim posljedicama u cjelini, prvi na udaru nađu korisnici socijalne zaštite, penzioni sistem i slično, što direktno pogađa najstariju grupaciju građana. U tom smislu, kada je riječ o ne malom broju remetilačkih faktora, bolje reći o uzrocima koji u kontinuitetu izmiču pažnji odgovornih institucija i time prijete da potpuno “demontiraju” domaći socijalni sistem na štetu penzionera, posebno ukazujemo na vidljive jako izražene politički pritiske. To je slučaj kada odluke o povećanju penzija ponekad nisu zasnovane na realnim ekonomskim mogućnostima, nego na političkim interesima i slično, tako da, problemi, umjesto da se rješavaju, budu dodatno osnaženi.
Izvještaj OECD-a – Penzije na prvi pogled 2023[2]
Imajući u vidu prethodno postavljen upit kao naslov ovog priloga, dakle izostanak reformi penzionog sistema Crne Gore, u narednom dijelu istog ukratko ćemo prezentirati neke od osnovnih nalaza iz godišnjeg “Izvještaja OECD-a o penzijama 2023”, koji se bavio analizom sprovedenih reformi i demografskih trendova u državama članicama.
Navedeni izvještaj OECD-a naslovljen kao (engl. Pensions at a Glance 2023), predstavlja detaljnu analizu penzijskih sistema, demografskih trendova i reformi politika među zemljama članicama G20. Na bazi sprovedene sveobuhvatne analize u narednom dijelu izdvajamo nekoliko ključnih nalaza iz Izvještaja što je prikazano na graficima br.1- 6:
Konačno, prethodno prezentiranim uvidom možemo zaključiti kako se u navedenom OECD-ovom Izvještaju, nedvosmisleno i priličito detaljno, kreatorima penzionih politika „širom svijeta” preporučuje da prođu kroz neophodne reforme uprkos trenutnoj finansijskoj i ekonomskoj neizvjesnosti, kako bi se izbjeglo ugrožavanje dobrobiti sadašnjih i budućih generacija, penzionera.
Pored toga, za razliku od dominantnog koncepta međugeneracijske solidarnosti, što je npr. slučaj u Crnoj Gori, preporučuje se dodatno jačanje penzija osiguranih imovinom (fondovi), što je npr. slučaj sa penzionim investicionim fondovima i drugo. Ujedno, kako uporedna iskustva drugih zemalja na planu preduzetih reformskih zahvata pokazuju, njihovom dosljednom primjenom bi se i u domaćim okvirima moglo, u razumno dugom roku, doprinijeti diversifikaciji izvora za finansiranje penzionisanja novih generacija, čineći penzioni sistem otpornijim.
[1] Oto Eduard Leopold fon Bizmark (njem. Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen; 1815 — 1898) borio protiv rastućeg socijal-demokratskog pokreta u osmoj deceniji 19. veka, stavio je van zakona više organizacija i uveo je starosne penzije, zdravstveno osiguranje, kao i radničko osiguranje u slučaju nesreće.
[2] 2023 OECD Pension Report: GBV Aanalysis of reforms and demographic trends;